Feiten en gedachten

Tragische geschiedenis van een Noors gevangeniseilandje

Vanaf de eerste scène is duidelijk dat het verhaal van The King of Devil’s Island een tragisch einde kent. De zeventienjarige harpoenier Erling herinnert zich de zware strijd met een walvis, die pas na drie voltreffers en een gevecht van een dag stierf. Erling is in deze film zonder twijfel de walvis. Hij wordt in 1915 naar een heropvoedingskamp op het Noorse eiland Bastøy gestuurd, waar kinderen worden onderworpen aan een Spartaans regime, en is vastberaden zo snel mogelijk te ontsnappen.

De plot valt het beste te omschrijven als een soms ijzingwekkend spannende mengeling van Papillon, If…, The Lord of the Flies, met hier en daar een vleugje Moby Dick. Maar verder is de film in ieder opzicht Scandinavisch. In onderkoelde blauwtinten toont regisseur Marius Holst de stugge weigering van Erling, consequent aangesproken als C19, zich gewonnen te geven, en de band die hij opbouwt met Olav, het hoofd van zijn afdeling die al zes jaar op het eiland vastzit. Deze C1 is aanvankelijk een modelgevangene die als verantwoordelijke zijn aankomende vrijlating in gevaar ziet komen, hij blijkt echter al snel een verwante ziel te zijn.

Het acteerwerk in de film is indrukwekkend. Dat Stellan Skarsgård (Insomnia, Dogville, Good Will Hunting) al jaren op een zeer hoog niveau speelt mag bekend zijn, bijna alle andere acteurs hadden echter geen enkele ervaring voordat ze aan deze film begonnen. Skarsgård geeft zijn rol, hij is de directeur van het instituut, genoeg ambiguïteit mee om de kijker te doen twijfelen aan zijn goed- of slechtheid. Hij is moreel rechtschapen en zijn opvattingen zijn redelijk vooruitstrevend, maar dat betekent niet dat de kinderen op het eiland niet lijden onder zijn strakke regime.

Benjamin Helstad imponeert het meest. Zijn Erling lekt uit al zijn poriën de onmachtige woede van iemand die tegen zijn zin, en misschien onrechtvaardig, wordt vastgehouden. De blik in zijn ogen doet denken aan die van een gekooid dier.

Enige zwakte van The King of Devil’s Island is de te weinig uitgewerkte subplot over seksueel misbruik op het eiland. Het is een clichématige toevoeging: de verstoorde machtsverhoudingen hadden subtieler geïllustreerd kunnen worden. Het slachtoffer is eendimensionaal en zijn zelfmoord te voorspelbaar. Daar tegenover staat echter dat de kijker verder geen moment weet wat op het punt staat te gebeuren.

“Bastøy is niets dan een kleine steen in het water” zegt iemand tegen het einde van de film. Maar wie bedenkt dat het eiland ook werkelijk tot 1970 een thuis bood aan een heropvoedingskamp, en dat ook het verhaal dat in deze film verteld wordt grotendeels op feiten berust, zal moeten toegeven dat dat voor velen die er vastgezeten hebben waarschijnlijk allesbehalve waar is.

The King of Devil’s Island (Kongen av Bastøy) Marius Holst (Noorwegen, 2010)

Een zelfportret van Nicolae Ceauşescu

Andrei Ujica’s portret van de Roemeense dictator Nicolae Ceauşescu is een verbazingwekkend toegankelijke film, terwijl de aankondiging echt anders doet vermoeden: “Het ingetogen, radicale meesterwerk duurt ruim drie uur. Commentaar ontbreekt, net als muziek en de meest basale informatie (wie, wat, waar, wanneer).” Die toegankelijkheid schuilt vooral in de vrijheid die de toeschouwer krijgt: er worden geen dwingende of expliciete vragen gesteld.

Ujica’s film bestaat volledig uit archiefmateriaal. Voor de eerste vertoning op het IFFR vertelde de regisseur dat hij berekend had dat in totaal ongeveer negenduizend uur aan opnames gemaakt moest zijn. Hij had echter de beschikking gehad over zo’n duizend uur aan beeld, vrijwel uitsluitend gemaakt in opdracht van Ceauşescu. Dat laatste, mag worden aangenomen, zal ook de belangrijkste verklaring voor de titel van de film zijn.

De overbekende beelden van Ceauşescu en zijn vrouw Elena, ook in de film bijna altijd aan zijn zijde, vlak voor hun executie, vormen zowel de opening als het einde van de film. Op 22 december 1989 is Ceauşescu een compleet verwarde man die weigert een verklaring af te leggen voor het ad-hoc tribunaal in een spaarzaam ingerichte en treurigstemmende kamer: hij wil zich alleen verantwoorden tegenover de Nationale Vergadering. Na deze opening schakelt de film terug naar het prilste begin van Ceauşescu’s absolute bewind. We zien hem spreken na het overlijden van Gheorghe Gheorghiu-Dej, de communistische leider die de Sovjet-Unie zover kreeg Roemenië een voor het Oostblok unieke mate onafhankelijkheid te gunnen.

Wat volgt is een bijkans eindeloze reeks staatsbezoeken, inspecties van fabrieken en landbouwwerken, festiviteiten, optredens voor de Nationale Vergadering en onvoorstelbaar veel applaus. Communisme is een schuifelend gezelschap mannen in grijze pakken dat overal even hartelijk wordt ontvangen.

Ceauşescu komt in deze vroege beelden vooral naar voren als een charismatische leider die achter het IJzeren Gordijn een volledig eigenzinnige koers vaart. De rede waarin hij met grote bevlogenheid, na het neerslaan van de Praagse Lente, zijn solidariteit met Tsjecho-Slowakije uitspreekt is indrukwekkend. De stoet buitenlandse hoogwaardigheidsbekleders die hem met een bezoek vereren of bij wie hij ontvangen wordt is al even imponerend: Richard Nixon, Mao Zedong, Jimmy Carter, Kim Il Sung en Leonid Breznjev. Niet in de film opgenomen zijn Ceauşescu’s ontmoetingen met Fidel Castro en Yasser Arafat. Roemenië was onder zijn bewind het enige land dat normale diplomatieke betrekkingen onderhield met zowel Israël als de PLO. Zoals het er ook in slaagde zowel Moskou als Peking te vriend te houden. Vreemdste ontmoeting is echter die met koningin Elizabeth II, terwijl ze samen in een koets door Londen rijden is op de achtergrond een bioscoop te zien. Boven de ingang staat in koeienletters ‘Deep Throat’. Een visueel grapje van de regisseur, zo vlak na de scènes met Nixon die druiven krijgt op een Roemeense markt, en als een echte Amerikaan denkt dat zijn bedankje in het Engels beter overkomt als hij harder praat.

Waar in de zestig in Roemenië nog gedanst werd op Jimmy Fuller’s ‘I fought the law’, gaat het in de jaren zeventig snel achteruit. Ceauşescu’s filmmakers zijn dan definitief overgestapt op kleurenfilm, met enkele beelden van een zorgeloos partijtje volleybal, een sport waarin Nicolae niet echt uitblonk. Maar juist in kleur wordt duidelijk hoe grauw Roemenië geworden was. Dit gevoel wordt alleen maar versterkt door de beelden van Ceauşescu’s bezoek aan Noord-Korea: de ontvangst die hem daar ten deel valt is van een overweldigende maar bittere schoonheid. We zijn nu eenmaal onwillig te erkennen dat er schoonheid in zo iets verschrikkelijks als massaal tentoongestelde onvrijheid kan schuilen.

Een omslagmoment is moeilijk aan te wijzen, maar met de bouw van zijn decadente Paleis van het Volk is duidelijk dat Ceauşescu de realiteit definitief verlaten heeft. Voor dit megalomane project, het grootste gebouw ter wereld na het Pentagon, gingen complete wijken in Boekarest tegen de vlakte.

Tegen het einde van de film ziet de kijker steeds meer beelden van jachtuitjes. Ujica anticipeert op een einde van de film dat nooit komt, maar waar iedere kijker van weet hoe het eruit gezien zou hebben. Terug in de karig ingerichte kamer waar het vonnis wordt uitgesproken ziet de kijker dat Ceauşescu zich alsnog verdedigt: de beschuldigingen zijn niets anders dan provocaties en mystificaties. Dat laatste is een mooie beschrijving van wat een dictator die zich iedere dag laat filmen achterlaat. Gek genoeg lijkt zijn functie dan louter ceremonieel.

The Autobiography of Nicolae Ceauşescu. Andrei Ujica. Roemenië 2010. 180 min.