Feiten en gedachten

Michaël Zeeman – Aan mijn voormalig vaderland

door Jan Postma
28 september 2010

Op de dag die in een mildere wereld zijn 52e verjaardag had gemarkeerd, werd criticus, schrijver, journalist, televisiemaker en dichter Michaël Zeeman geëerd. In Felix Meritis, het Amsterdamse centrum voor kunst, cultuur en wetenschap waar hij menig debat voorzat, werd een bundeling van zijn beste kritieken en essays gepresenteerd. Aan mijn voormalig vaderland toont in de eerste plaats hoe een immer kritische geest toch vooral ook een groot bewonderaar was.

Haast onvermijdelijk op een avond als deze; het weer buiten viel op poëtische wijze samen met het ritueel binnen. Zoals een prachtig karmijnrood avondlicht werd afgelost door de eerste regenbui die de nakende herfst aankondigde, betekende de boekpresentatie een omslagpunt in het nachleben van Michaël Zeeman. Hier werd een rouwperiode afgesloten en begon de viering van een nalatenschap. Een al te lichtvoetige invulling van het program was misplaatst geweest, gezien het ambivalente gevoel dat onvermijdelijk is op zo’n moment: de bittere treurnis om het verlies en de warme herinnering aan de verlorene. Gelukkig wisten de organisatoren dit te vermijden en deed men recht aan Zeemans veelzijdige geest. De avond werd een afgewogen verzameling van gekoesterde reminiscenties, niet zelden komisch, doch met een gepaste serieuze ondertoon. Zeeman de lezer, Zeeman de Europeaan en Zeeman de verwoede e-mailschrijver, ze kwamen allemaal aan bod. ‘Rome weet hoe het zijn helden moet eren’, schreef hij in 2005 in de Volkskrant na het bijwonen van de uitvaart van een in Irak gesneuvelde geheim agent. Zijn uitgever, voormalige broodheer en weduwe lijken vastbesloten te bewijzen dat een passend eerbetoon ook hier tot de mogelijkheden behoort.

Michaël Zeeman werd in 1958 geboren op Marken als zoon van een huisschilder die predikant werd. Domineeszoon, het wordt in Nederland vaak uitgesproken alsof het een volwaardig beroep is. En anders dient het op zijn minst als een volledige verklaring van een iemands karakter, zeker wanneer een zekere zendingsdrang die persoon niet vreemd is. Het is vaak een gemakkelijke vergelijking, ook Willem Otterspeer kan het in zijn biografische schets in Aan mijn voormalig vaderland niet laten haar te maken. Het is echter niet moeilijk Otterspeer dit te vergeven, aangezien Zeemans zendingsdrang op het gebied van de kunsten gecombineerd werd met een diepgevoelde overtuiging wat betreft het belang van tradities. Daarnaast laat de biograaf zijn schildering van Zeeman als domineeszoon culmineren in de prachtige beschrijving van zijn onderwerp als ‘iemand die lezen zag als een katholiek zijn goede werken. Iemand die schreef als een protestant die wist dat goede werken niet hielpen.’

Het bewijs van die karakterisering vormt deze bundel. Vanaf begin jaren tachtig schreef Zeeman meer dan 2000 recensies, essays, interviews en journalistieke stukken. Verreweg de meeste daarvan werden gepubliceerd in de Volkskrant, waar hij verschillende redactiefuncties bekleedde, en ruzies uitvocht, alvorens een correspondentschap op freelancebasis in Rome aan te vangen. Zijn ontwikkeling als schrijver en criticus is in de bundel goed te volgen. Het zwaartepunt verschuift; hij blijft allerhande recensies schrijven maar waagt zich ook steeds vaker aan cultuurkritische stukken van een meer beschouwende aard. Zeker na 11 september 2001. Het was hoogleraar Nederlandse letterkunde Thomas Vaessens die als eerste observeerde dat Zeeman, slechts drie dagen na de aanslagen, misschien wel de eerste was die een aannemelijk vergezicht wist te schetsen over de gevolgen die de gebeurtenissen voor de kunsten zouden hebben. Op dat moment lijkt Zeeman volgroeid te zijn en toont hij een grote maatschappelijke betrokkenheid. Niks l’art pour l’art; de kunst heeft ontelbaar veel redenen, en de kunst zelf is er daar slechts één van.

Naast de positie van klassieke intellectueel die Zeeman steeds meer innam, rijst uit de bundel toch voor alles het beeld op van een man wiens gave voor bewondering op zichzelf bewondering wekt. Zelden of nooit mateloos, want altijd onderbouwd. De warmte die uit veel kritieken spreekt, gaat verder dan een simpele liefde voor het besproken werk of de auteur. De overgave blijft altijd beredeneerd, maar heeft de proporties van een onvoorwaardelijke capitulatie. Alleen in zijn recensie van Philip Roths toch niet helemaal geslaagde The Plot Against America, lijkt Zeeman niet aan zijn eigen, altijd hoge eisen te voldoen en vertroebelt zijn liefde voor Roths oeuvre zijn blik.

In vrijwel alle hier verzamelde artikelen toont hij zich echter een meester in het zorgvuldig uitbeitelen van een klein monument voor eenieder wiens werk hij koesterde. Dit beeld is uiteraard ook het gevolg van de keuze van de samenstellers om, een enkele uitzondering daargelaten, zich te beperken tot lovende recensies. Het is genoegzaam bekend dat hij even zo vaak met een sardonische lach kon doorbeitelen tot er niets van een werk over was. Een meester ook was hij in het uitdelen van een genadeloze plaagstoot. Maar toch, als het in Zeemans macht had gelegen standbeelden te laten plaatsen, dan had de openbare ruimte in dit land een radicaal ander aangezicht gehad.

Een vroege bespreking van een toneelstuk opent met de constatering dat de recensent in de eerste plaats de banale vraag stelt waar het werk over gaat, of nog liever: waar het werk eigenlijk over gaat. Zeeman zal terecht weinig opgehad hebben met het idee dat een werk in de eerste plaats een weerspiegeling van de auteur is, toch is het opvallend hoe vaak beschrijvingen in zijn stukken evengoed op hemzelf van toepassing zouden kunnen zijn. In een artikel over een biografie van literatuurwetenschapper en verzamelaar Mario Praz lijkt hij zijn eigen neiging tot verzamelen te bespreken. De beschrijving van Marcel Reich-Ranicki, de presentator van een Duits literair discussieprogramma, doet onwillekeurig denken aan Zeemans eigen carrière als tv-maker, inclusief de scheefzittende stropdas en het eeuwige gehang, eerder over dan op het meubilair. En over Saul Bellow: ‘Het legt de genadeloosheid en compromisloosheid van Bellow bloot, zijn volstrekte overgave aan de literatuur. Dat heeft een spoor van verwoestingen achtergelaten in zijn leven – maar ook een spoor van vriendschappen.’ Op zulke momenten worden zijn recensies bijna autobiografische schetsen, maar daarom niet minder interessant.

Valt er dan helemaal niets op deze bundel aan te merken? Zeker wel. Het betreft hier de keuze van het schrijversportret op de boekomslag, een zaak van niet geringe importantie. Tijdens de presentatie vertelde de uitgever met niet verholen spotlust over de massieve zwarte grafsteen die Zeemans laatste rustplaats bedekt. Hij had de wens uitgesproken dat deze even dezelfde afmetingen als zijn gestalte zou hebben. Helaas stonden hier wetten in de weg: de maximale lengte was en bleef 180 cm. Was hij enkele jaren daarvoor de Nederlandse bekrompenheid ontvlucht, in de dood werd hij toch nog teruggepakt. De uitgever vertelde dat bewust is gekozen voor een privéportret, zonder die eeuwige boekenkast op de achtergrond. Een alleszins begrijpelijke keuze, totdat de lezer de passage tegenkomt waarin Zeeman schrijft: ‘Een foto bij een interview met een schrijver of een geleerde is voor mij pas geslaagd wanneer je achter zijn hoofd […] zijn boekenkast kunt zien: Ik draai het tijdschrift een kwartslag, om te kunnen bekijken wat hij in zijn kast heeft staan.’ Vervolgens beschrijft hij hoe als hij zelf geportretteerd werd, de fotograaf steevast de opdracht mee leek te hebben gekregen geen boeken binnen het kader van het negatief toe te laten. Tot zijn grote ergernis uiteraard, want wat was er mis met boeken? Gelukkig is deze bundel zelf de beschrijving van wat er in zijn immense boekenkast moet hebben gestaan. De lezer ziet meer dan alleen een verzameling ruggen, veel meer.


De VPRO stelde tevens een dvd samen met televisiewerk van Michaël Zeeman. De omroep, die de afgelopen jaren zo heeft uitgepakt met prachtige dvd-boxen met bijvoorbeeld werk van Adriaan van Dis en Wim Kayzer, doet deze oud-medewerker echter te kort. Het is een enkele schijf met een verzameling losse fragmenten, een YouTube-afspeellijst bijna, die de kijker doen verlangen naar meer.

Uitgever: De Bezige Bij
Prijs: € 29,90
719 bladzijden
ISBN 9789023454250

Eerder verschenen op 8weekly

Silvio Berlusconi (1936) is een fenomeen. De Italiaanse premier, mediamagnaat en miljardair, niet noodzakelijkerwijs in die volgorde, valt met geen andere moderne leider te vergelijken. Anne Branbergen, correspondent van een groot aantal Nederlandstalige media, en Martin Šimek, schrijver, radio- en tv-maker en cartoonist, hielden samen een jaar lang een Berlusconi-dagboek bij. Het resultaat is even fascinerend als verbazingwekkend.

Het 74ste levensjaar van Berlusconi, waarmee de tijdsspanne van Silvio ruwweg samenvalt, was misschien wel het meest bewogen jaar uit zijn lange en stormachtige carrière. Rond september 2009 zit hij weer stevig in het zadel, hoewel dat betrekkelijk is in Italië, waar een regering haar termijn nooit uitdient. Hij heeft de vuilniscrisis in Napels, waar zijn voorganger en rivaal van links Romano Prodi maar mee bleef worstelen, in een handomdraai opgelost en schittert als beschermheilige van de door een verwoestende aardbeving getroffen stad L’Aquila.

Schandaalstorm
Nu zit Berlusconi nooit helemaal op zijn gemak; er is altijd wel een vervelende onderzoeksrechter (lees: vuile communist) die denkt dat Silvio er onoorbare handelswijzen op na houdt en in zijn verleden zit te wroeten. Maar de storm die losbarstte na een opeenvolgende serie schandaaltjes – contacten met rondborstige dames van lichte zeden en piepjonge, maar o zo mooie Italiaanse meisjes met ambities, die ook zijn tweede vrouw Veronica Lario in het verkeerde keelgat schoten – hield vrijwel het hele jaar aan. Voor Berlusconi zijn dit soort dingen vooral vervelend omdat hij wel iets belangrijkers aan zijn hoofd heeft. Immuniteit regelen bijvoorbeeld, of die verdraaide pers nu eindelijk eens definitief aan de ketting leggen.

Voor niet-Italianen, toch het grootste deel van de wereldbevolking, blijft Berlusconi in de eerste plaats een verbazingwekkend figuur. Iedere politicus in een ander Europees land zou bij slechts een honderdste van wat Silvio op zijn geweten heeft (toegegeven, hij is zelden veroordeeld) de laan uit vliegen. En welke premier is zo naïef of gewetenloos om tegen zijn op een plein samengestroomde aanhang te durven roepen dat kanker binnen drie jaar verleden tijd is? ‘We zijn hard bezig aan een onderzoek waaruit dat zal blijken.’

Vici
Silvio is de koning van de beeldvorming, voelt haarfijn aan hoe hij de Italiaanse ziel kan raken en regeert door middel van ad-hocbeleid op een manier die vooral doet denken aan crisismanagement bij een noodlijdende voetbalclub. Niet toevallig is hij ook eigenaar van AC Milan, opmerkelijk genoeg de club die als geen ander weet hoe voetballers door intensieve medische begeleiding tot ver voorbij hun houdbaarheidsdatum fit te houden zijn. Ook Il Cavaliere (De Ridder. Berlusconi geniet als een van de weinigen het voorrecht bekend te zijn onder zo’n lidwoord-titel combinatie. Een andere geprivilegieerde is schrijver en opper-intellectueel Umberto Eco: Il Professore) houdt zijn gezondheid en voorkomen nauwlettend in de gaten. Silvio’s aanhoudende succes is grotendeels gebaseerd op zijn vitaliteit.

Tegen het einde van het boek wordt Berlusconi op zijn verjaardag toegezongen door het voltallige parlement, terwijl zijn voormalige steun en toeverlaat, kamervoorzitter Gianfranco Fini, zich zit te verbijten. De postfascist is de strijd met Berlusconi aangegaan, heeft die voorlopig verloren – al komt dat vooral door zijn ambitieuze vrouw – en is ingeruild voor een andere coalitiepartner. Er is in een jaar een hoop gebeurd, maar niet zo veel veranderd. Plus ça change, plus c’est la même chose.

Vooraf melden de schrijvers dat Silvio vanuit een vrouwelijk perspectief is geschreven, omdat, zo stellen ze, ‘de macht nog altijd mannelijk is.’ Soit, de tekst staat in de eerste persoon enkelvoud en tussen de regels door bemerkt men een lichte fascinatie en bewondering voor de ongeremde mannelijkheid van de hoofdpersoon. Maar dat strookt niet helemaal met de ronduit verlekkerde beschrijvingen van al die ‘ooit bloedmooie maar nu volgespoten’ Italiaanse vrouwen die rond de macht fladderen.

In eerste instantie lijkt dat wat te misstaan, maar dan begint het te dagen: dat geilen, die constant aanwezige, totaal pretentieloze en vooral vulgaire lust, is waar Silvio, of misschien zelfs de hele Italiaanse politiek, om draait. Plat verlangen naar status en machogedrag, machtshonger en oudemannengeilheid. Daar houdt het begrip overigens ook op. De lezer leert veel over Italië, heel veel, maar aan het eind gekomen besef je dat je er nog steeds vrij weinig van begrijpt. En dan komt onvermijdelijk de herinnering aan Obelix bovendrijven en denk je: ‘rare jongens, die Romeinen…’

Anne Branbergen en Martin Šimek – Silvio. Modern Leiderschap

Uitgever: De Bezige Bij
Prijs: 19,90
326 bladzijden
ISBN 9789023458210

Eerder gepubliceerd op 8weekly

Journalist Joris Luyendijk (1971) zwierf als ‘Nieuwspoort-rapporteur’ een maand rond in het centrum van de vaderlandse macht: het Binnenhof. In het boekje Je hebt het niet van mij, maar…, dat verscheen ter gelegenheid van de Kees Lunshoflezing 2010, doet hij verslag van zijn poging het Haagse strijdgewoel te doorgronden en presenteert hij zijn ‘grote ontdekkingen’.

Luyendijk verwierf een paar jaar geleden bekendheid bij het brede publiek met zijn boek Het zijn net mensen, waarin hij openhartig sprak over de problemen die hij tegenkwam als correspondent in het Midden-Oosten. Net als in dat werk stelt Luyendijk zich ook nu weer zeer nieuwsgierig op en positioneert hij zichzelf duidelijk als buitenstaander. Hij is de observator die met een frisse blik dat wat door anderen inmiddels als onveranderlijke werkelijkheid wordt ervaren nog op waarde kan schatten. Als gediplomeerd antropoloog beschouwt hij de Haagse savanne als het strijdtoneel van een eeuwigdurende stammenstrijd tussen politici, journalisten, voorlichters en lobbyisten.

De Nieuwspoort-rapporteur, een wisselend correspondentschap in opdracht van het gelijknamige Haagse perscentrum (en sociëteit, waarvan het lidmaatschap is voorbehouden aan Haagse leden van de vier bovengenoemde stammen), valt van de ene verbazing in de andere. In zijn poging als ‘rapporteur publiek-publicitair complex’ een ‘constructieve bijdrage te leveren aan de discussie over omgangsvormen tussen politici, journalisten en voorlichters’ wordt hij achtereenvolgens verrast door de mate waarin de verschillende stammen met elkaar verstrengeld zijn, de ondoorzichtigheid van de Nederlandse politiek, de geringe ondersteuning van politici en de werkwijze van voorlichters en pr-strategen. Dit zijn slechts de zaken die hij als ‘grote ontdekkingen’ aanduidt, maar eigenlijk verbaast Luyendijk zich over alles wat hij ziet.

Luyendijks stijl, een mengeling van nieuwsgierigheid, spotzucht, quasi-verontwaardiging en kinderlijke verbazing over vrijwel alles wat hij tegenkomt, engageert de lezer, die als medebuitenstaander dankbaar is een inkijkje te worden gegund. Nadeel is dat bij een al te weldadig gebruik van deze stijlmiddelen een boemerangeffect kan optreden. De verbazing voelt dan als gespeelde naïviteit of neigt naar verontwaardiging. Die licht verontwaardigde toon, over al dat konkelfoezen en die koehandel achter de schermen, is misplaatst: hoe had hij anders gedacht dat het zou werken? Net als in Het zijn net mensen kan Luyendijk het niet laten te schrijven met een ondertoon die impliceert dat hij misstanden aan de kaak stelt, als het kleine neefje van Émile Zola die heel zachtjes en vooral voor de vorm j’accuse roept.

Laat hierdoor echter niet de indruk ontstaan dat dit correspondentschap als mislukt mag worden beschouwd. De opdracht die aan de rapporteur werd meegegeven kan op meerdere manieren worden opgevat. Hoewel Luyendijks boekje geen noemenswaardige inhoudelijke bijdrage levert aan het debat over de omgangsvormen tussen de verschillende Haagse clans, kan dit werkje toch een belangrijke rol vervullen. Luyendijk schrijft toegankelijk en voor een breed publiek en hij brengt een grote groep potentiële lezers met zich mee, die zodoende deelgenoot worden van dit debat.

Luyendijk citeert spottend een anonieme communicatieadviseur die in het voor dat soort figuren typische taalgebruik stelt: ‘ik geef een stukje communicatieadvies naar de klant toe hoe die zich in het mediatraject proactief in de markt zet.’ Om dit citaat te parafraseren: Luyendijk faciliteert en geeft een stukje voorlichting naar de betrokken burger toe, over hoe politici, journalisten, voorlichters en lobbyisten zich in het machtscentrum proactief in de markt zetten.

Joris Luyendijk – Je hebt het niet van mij, maar… Een maand aan het Binnenhof

Uitgeverij: Podium

Prijs: 12,50

111 bladzijden

ISBN 9789057594250

Eerder gepubliceerd op 8weekly