Een zelfportret van Nicolae Ceauşescu
Andrei Ujica’s portret van de Roemeense dictator Nicolae Ceauşescu is een verbazingwekkend toegankelijke film, terwijl de aankondiging echt anders doet vermoeden: “Het ingetogen, radicale meesterwerk duurt ruim drie uur. Commentaar ontbreekt, net als muziek en de meest basale informatie (wie, wat, waar, wanneer).” Die toegankelijkheid schuilt vooral in de vrijheid die de toeschouwer krijgt: er worden geen dwingende of expliciete vragen gesteld.
Ujica’s film bestaat volledig uit archiefmateriaal. Voor de eerste vertoning op het IFFR vertelde de regisseur dat hij berekend had dat in totaal ongeveer negenduizend uur aan opnames gemaakt moest zijn. Hij had echter de beschikking gehad over zo’n duizend uur aan beeld, vrijwel uitsluitend gemaakt in opdracht van Ceauşescu. Dat laatste, mag worden aangenomen, zal ook de belangrijkste verklaring voor de titel van de film zijn.
De overbekende beelden van Ceauşescu en zijn vrouw Elena, ook in de film bijna altijd aan zijn zijde, vlak voor hun executie, vormen zowel de opening als het einde van de film. Op 22 december 1989 is Ceauşescu een compleet verwarde man die weigert een verklaring af te leggen voor het ad-hoc tribunaal in een spaarzaam ingerichte en treurigstemmende kamer: hij wil zich alleen verantwoorden tegenover de Nationale Vergadering. Na deze opening schakelt de film terug naar het prilste begin van Ceauşescu’s absolute bewind. We zien hem spreken na het overlijden van Gheorghe Gheorghiu-Dej, de communistische leider die de Sovjet-Unie zover kreeg Roemenië een voor het Oostblok unieke mate onafhankelijkheid te gunnen.
Wat volgt is een bijkans eindeloze reeks staatsbezoeken, inspecties van fabrieken en landbouwwerken, festiviteiten, optredens voor de Nationale Vergadering en onvoorstelbaar veel applaus. Communisme is een schuifelend gezelschap mannen in grijze pakken dat overal even hartelijk wordt ontvangen.
Ceauşescu komt in deze vroege beelden vooral naar voren als een charismatische leider die achter het IJzeren Gordijn een volledig eigenzinnige koers vaart. De rede waarin hij met grote bevlogenheid, na het neerslaan van de Praagse Lente, zijn solidariteit met Tsjecho-Slowakije uitspreekt is indrukwekkend. De stoet buitenlandse hoogwaardigheidsbekleders die hem met een bezoek vereren of bij wie hij ontvangen wordt is al even imponerend: Richard Nixon, Mao Zedong, Jimmy Carter, Kim Il Sung en Leonid Breznjev. Niet in de film opgenomen zijn Ceauşescu’s ontmoetingen met Fidel Castro en Yasser Arafat. Roemenië was onder zijn bewind het enige land dat normale diplomatieke betrekkingen onderhield met zowel Israël als de PLO. Zoals het er ook in slaagde zowel Moskou als Peking te vriend te houden. Vreemdste ontmoeting is echter die met koningin Elizabeth II, terwijl ze samen in een koets door Londen rijden is op de achtergrond een bioscoop te zien. Boven de ingang staat in koeienletters ‘Deep Throat’. Een visueel grapje van de regisseur, zo vlak na de scènes met Nixon die druiven krijgt op een Roemeense markt, en als een echte Amerikaan denkt dat zijn bedankje in het Engels beter overkomt als hij harder praat.
Waar in de zestig in Roemenië nog gedanst werd op Jimmy Fuller’s ‘I fought the law’, gaat het in de jaren zeventig snel achteruit. Ceauşescu’s filmmakers zijn dan definitief overgestapt op kleurenfilm, met enkele beelden van een zorgeloos partijtje volleybal, een sport waarin Nicolae niet echt uitblonk. Maar juist in kleur wordt duidelijk hoe grauw Roemenië geworden was. Dit gevoel wordt alleen maar versterkt door de beelden van Ceauşescu’s bezoek aan Noord-Korea: de ontvangst die hem daar ten deel valt is van een overweldigende maar bittere schoonheid. We zijn nu eenmaal onwillig te erkennen dat er schoonheid in zo iets verschrikkelijks als massaal tentoongestelde onvrijheid kan schuilen.
Een omslagmoment is moeilijk aan te wijzen, maar met de bouw van zijn decadente Paleis van het Volk is duidelijk dat Ceauşescu de realiteit definitief verlaten heeft. Voor dit megalomane project, het grootste gebouw ter wereld na het Pentagon, gingen complete wijken in Boekarest tegen de vlakte.
Tegen het einde van de film ziet de kijker steeds meer beelden van jachtuitjes. Ujica anticipeert op een einde van de film dat nooit komt, maar waar iedere kijker van weet hoe het eruit gezien zou hebben. Terug in de karig ingerichte kamer waar het vonnis wordt uitgesproken ziet de kijker dat Ceauşescu zich alsnog verdedigt: de beschuldigingen zijn niets anders dan provocaties en mystificaties. Dat laatste is een mooie beschrijving van wat een dictator die zich iedere dag laat filmen achterlaat. Gek genoeg lijkt zijn functie dan louter ceremonieel.
The Autobiography of Nicolae Ceauşescu. Andrei Ujica. Roemenië 2010. 180 min.